Geniş bir tanımlamayla performans esaslı bütçeleme sistemi, kamu idareleri tarafından hazırlanan stratejik planlarda yer alan misyon, vizyon, stratejik amaç ve hedeflerle uyumlu bütçelerin oluşturulmasını öngören ve kaynakların bu amaç ve hedefler doğrultusunda tahsisini ve kullanılmasını sağlayan, stratejik planlarda belirlenen performans kriterlerinin bu bütçe yapısı ile sağlanıp sağlanmadığını kontrol eden bir bütçeleme anlayışıdır.
Bu tanımlamaya göre performans esaslı bütçeleme, kamu hizmetlerine ödenek tahsisi yapılmadan önce yürütülecek her faaliyet ve projenin maliyetlendirilmesini ve ayrıca yürütülecek her faaliyet ve proje için performans hedefleri oluşturulmasını öngören bir bütçe yönetim sistemidir. Performans esaslı bütçeleme, üç kademede gerçekleştirilir. Bunlardan birincisi, bütçelerin yapılacak işlere göre sınıflandırılmasıdır. Bu sınıflandırma sırasında hangi işlerin yapılacağının tespiti çok önemlidir. İkinci aşama, tespit edilen işlem maliyetlerinin hesap edilmesidir. Üçüncü aşama ise, elde edilen çıktı ve sonuçların ölçülmesi, başarı ya da başarısızlıklarının tespit edilmesidir.
Buna göre performans esaslı bütçeleme, sonuç odaklı bir yönetim anlayışına dayanmakta olup, kamu idarelerinin amaç ve hedeflerinin bütçelenmesini, diğer bir ifadeyle, faaliyet - proje düzeyinden başlayarak stratejik amaç ve hedefler göz önüne alınarak kaynak tahsisi yapılmasını öngörmektedir. Bu bir yönüyle idare misyonuyla bağlantılı olmayan faaliyet ve projelerin yürütülmemesini veya bunlara kaynak tahsisinin yapılmamasını zorunlu kılmakta, aynı zamanda, performans sorumluluğunun hangi birime/yöneticiye ait olduğunun da belirlenmesini gereklikılmaktadır.
Performans esaslı bütçelemenin özellikleri şu şekilde sıralanabilir: giderler, maaş ve ücretler, satın alımlar şeklinde değil; fonksiyon, program, faaliyet ve proje şeklinde sınıflandırılır; satın alınan girdiler yerine, devletin yaptığı işlere ve bunların sonuçlarına önem verilir. Faaliyet ve projelerin maliyetlemesi yapılır; hesaplar, maliyet muhasebesi ilkeleri çerçevesinde ayrıntılı olarak ortaya konur. Son olarak fayda- maliyet analizi, maliyet-etkinlik analizi gibi karar verme tekniklerinden yararlanılır.
Performans esaslı bütçeleme ile kamu mali yönetiminde beklenen sonuçlar; girdi kontrollerini gevşetip yöneticilerin çıktı ve sonuçlara göre hesap verebilirliğini sağlamak, yönetim ve bütçeleme kararlarında çıktı veya sonuç bazında ölçülen varılacak noktaya odaklanmak, yönetimde ve bütçelemede politika oluşturulmasını geliştirmek, yönetim ve hizmet sunumunu güçlendirmek, kaynak dağılımını stratejik önceliklere göre yapmak, parlamento ve kamuoyuna karşı saydamlık ve hesap verebilirliği sağlamak, tasarruf etmek şeklindesıralanabilmektedir.
Performans esaslı bütçelemeye geçişte dikkat edilmesi gereken unsurlar; reform sürecinin amaçlarına açık olarak ortaya konması, reformun hükümet politikası olarak ele alınması, mali disipline dikkat edilmesi, kamu idarelerinin reform sürecine ilgisinin sağlanması, kamu idarelerine gerekli idari ve mali esnekliklerin sağlanması, performans değerlendirmesi ve denetimi ile sürecin desteklenmesi, performansa dayalı ödül ve yaptırımlara sistemde yer verilmesi, kamu idarelerinde performans bilgisinin üretilmesinin sağlanması, sürecin bilgi teknolojileri ile desteklenmesi, tahakkuk esaslı muhasebeye geçilmesi, bütçe sınıflandırmasının performansın izlenmesine imkân tanıması, kamu idarelerinde iç kontrolün güçlendirilmesi gerekmektedir.
Performans bütçeleme de stratejik planla bir bütünlük içerisinde değerlendirilmelidir. 5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda “Kamu idarelerinin kalkınma planları, programlar, ilgili mevzuat ve benimsedikleri temel ilkeler çerçevesinde geleceğe ilişkin misyon ve vizyonlarını oluşturmak, stratejik amaçlar ve ölçülebilir hedefler saptamak, performanslarını önceden belirlenmiş olan göstergeler doğrultusunda ölçmek ve bu sürecin izleme ve değerlendirmesini yapmak amacıyla katılımcı yöntemlerle stratejik plan hazırlayacakları, yine bütçelerini stratejik planlarında yer alan misyon, vizyon, stratejik amaç ve hedeflerle uyumlu ve performans göstergelerine dayalı olarak hazırlamak zorunda oldukları, bu şartlarla hazırlayacakları bütçeyle kamu hizmetlerinin istenilen düzeyde ve kalitede sunulabilmesi için program ve proje bazında kaynak tahsis edecekleri; bütçelerinin stratejik planlarda belirlenen performans göstergelerine uygunluğu ile idarelerin bu çerçevede yürütecekleri faaliyetler ve performans esaslı bütçelemeye ilişkin diğer hususları belirlemeye Maliye Bakanlığı’nın yetkili olduğu; Maliye Bakanlığı, DPT Müsteşarlığı ve ilgili kamu idaresi tarafından birlikte tespit edilecek olan performans göstergelerinin, kuruluşların bütçelerinde yer alacağı ve performans denetiminin bu göstergeler çerçevesinde gerçekleştirileceği” hususlarına yer verilmektedir. Bu düzenlemenin, iç denetim alanlarından performans denetimi için bir altyapı hazırladığı açıktır.
Yukarıda da değinildiği gibi, stratejik yaklaşımın gereği, değerlendirmelerin, plan ve programların, bütçelerin orta ve uzun vadeli olarak ele alınmasıdır.
