Tarihte bugün “31 Ağustos 870”; Sahihi Buhârî isimli en büyük ve en sağlam Hadis Külliyatını derleyen Buhâralı büyük hadis âlimi İmam ı Buhârî Hz.'nin vefat yıldönümü olup bu vesileyle makalemizde onun o pâk ve ilim aşkıyla dolu hayatından ve telif ettiği hadis külliyatından bahsedeceğiz.
İmâm ı Buhârî olarak bilinen Ebu Abdullah Muhammed bin İsmail, en büyük hadis bilginidir. Hadis ilminde yüksek derecede
olup, yüzbinlerce hadis-i şerifi senetleriyle birlikte ezbere bilen bir âlim olduğu için "İmam", Buhâralı olduğu için "Buhâri" denilmiş ve İmam-ı Buhâri ismiyle tanınmıştır.
Hicrî ilk üç asırda hadise hizmetleriyle tanınan önemli şahsiyetler arasında imâm ı Buhârî’nin ön planda gelmesinin sebebi, sahih hadisleri ilk defa bir araya getirmesinin yanında hadis ilmindeki tartışmasız otoritesidir.
Küçük yaşta babasını kaybeden Buhârî ilk tahsiline doğum yeri olan Buhara’da başladı. On beş yaşına girmeden 70.000 hadis-i şerifi ezberledi. Hadis ilminde kısa sürede o derece ilerleyen Buhârî hocaları ile karşılıklı ilmi münazaralarda bulunmaya başladı.
Mekke'ye ilk gidişi hac niyetiyle 16 yaşında annesi ve kardeşi ile birlikte olmuş, annesi ve kardeşi Buhâra'ya dönerken kendisi ilim öğrenme arzu ve isteğiyle Mekke'de kalmıştır.
Babasından kalan servet, onun hiç kimseye muhtaç olmadan ilim öğrenmesine vesile olmuş, Hz.Peygamberimiz (a.s)'ın vefatından 178 sene sonra dünyaya gelen Buhârî, hadisleri halk içinden duyduğu ve kendi araştırmaları ile kaydetmiştir.
Henüz 18 yaşındayken Sahabe ve Tabiin fetvalarını topladı. Abdullah bin Zübeyr el-Hamidi’den Şafii fıkhını öğrendi. Bu arada Medine-i münevvereye gidip Resulullah efendimizin (s.a.v.) kabri şerifini ziyaret edip, geceleri kabri şerif başında Tarih-ul-Kebir kitabını yazdı. Mekke ve Medine’den başka, Bağdat, Basra, Kûfe, Mısır, Nişâbur, Belh, Merv, Askalan, Dımeşk, Hums, Rey ve Kayseriyye gibi ilim merkezlerini dolaşıp, hadis âlimleriyle görüşüp binden fazla âlimden hadis ve diğer ilimleri öğrenip nakletti.
İmamı Buhârî, eğitimini tamamladıktan sonra, Mısır’dan Maveraünnehr’e kadar tanınmış ilim merkezlerinde hadis ve çeşitli İslâmi İlimler alanında dersler verdi. Kendisinden binlerce talebesinin hadis dinlediği rivayet edilir. Bunlar arasında, Tirmizi, Nesai, Ebu Davud gibi büyük ve tanınmış hadis âlimleri de bulunmaktadır.
Buhârî yüz binlerce hadis-i şerifi metinleri ve senetleriyle ezbere bilirdi. Hadis-i şeriflerin ravilerini derinlemesine inceler, dinin emirlerine uymayan, edeplerini gözetmeyen, ahlakında bir kusur olanların rivayet ettiği hadis-i şerifleri külliyatına almazdı.
Hadis-i şerifin metnini ezberlediği gibi, o hadis-i şerifi rivayet eden kimselerin, künyelerini, doğum ve ölüm tarihlerini, ahlak ve yaşayışlarını, kimden rivayette bulunduklarını, o raviden başka kimlerin hadis-i şerif aldığını öğrenir ve ezberlerdi. Bir kimse hadis rivayetinde ve ravilerin senedinde hataya düşse, hemen İmam Buhârî'ye danışıp doğrusunu öğrenirdi.
Gittiği her yerde, etrafı hadis-i şerif öğrenmek isteyenlerle dolup taşardı. Aynı zamanda tefsir ve kelam ilimlerinde de üstad olan İmam Buhari tefsire dair bildirdiği rivayetler tefsir âlimlerinin eserlerinin sayfalarında nadide bir yer bulmaktadır.
İslam kültürünün, Kur'ân-ı Kerim'den sonra en güvenilir ve en sahîh kitabı olan Sahihi Buhari İslam alimlerine göre, sırf sahih hadisleri bir araya toplamak için yazılmış bir eserdir. İmam Buharî bu eserini hocası İshak b. Nâhüye'nin "Rasûlüllah'ın sahih hadislerini muhtasar bir kitapta toplasanız" diye temennide bulunması üzerine tasnif etmiştir
İmam ı Buhârî, Sahihini 600.000 hadis arasından seçmiş ve kitabını Mescid-i Haram'da telif etmiştir. Hadis mu'cemi Concordance'a göre 97 kitab ve 3730 babtan oluşmaktadır. Tekrar olunan hadisler dâhil 7275 hadis ihtivâ etmektedir. Mükerrerler dışında 4.000 hadis bulunmaktadır.
Ebul-Heysem el-Küşmeyhenî, Firabrî'den o da Buharî'den şöyle dinlemiş: “..El-Camiu's-Sahîh'i altıyüz bin hadis içinden seçip onaltı senede tasnif ettim ve bunu kendim ile Allah arasında bir hüccet kıldım. El-Câmiu's-Sahîh kitabına sahih olduğunu gerçekten bildikten sonra iki rekat namaz kılıp, bir de Allah'a istihâre etmedikçe hiç bir hadis koymadım. Bu kitabıma sırf sahih olan hadisleri koydum, sahih hadislerden bir kısmını da kitap uzamasın diye bıraktım...”
Buharî'nin bir hadisi, Sahih'in 13 yerinde tekrarladığı olmuştur. İmam Buhârî yaptığı bu tekrarlarda her defasında da başka başka hocalarından rivayet ettiği farklı sened ve metinleri verir. Böylece hem hadisi kuvvetlendirir, hem de lafız farklılıkları dolayısıyla başka başka hükümlerin elde edilmesini sağlar.
Büyük bir hadis imamı olarak şöhret bulan İmam ı Buhârî aynı zamanda bir fakihtir. Ancak hadis ilmindeki yüksek seviyesi sebebiyle bu yönü ikinci planda kalmıştır. Hayatı ve ilmî şahsiyetinden bahseden tabakat kitaplarında kendisinin “fakihlerin efendisi”, “bu ümmetin fakihi” ve “Allah’ın yarattığı kullar içerisinde en fakih olanı” diye nitelendirildiği nakledilir.
İmam ı Buhârî fıkıh ilmindeki bu üstün mevkii sebebiyle dört mezhebin mensupları tarafından büyük takdir görmüştür
Bütün âlimler, Buhârî’nin telif ettiği eserler ve verdiği fetvalar yoluyla büyük bir fıkhî miras bıraktığı hususunda ittifak etmişlerdir. Söz konusu eserleri içinde en önde gelenin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ olduğu bilinmektedir. Bu eser başlı başına bir fıkıh ve fetva hazinesi olarak nitelendirilmektedir.
Buhârî, diğer imamların hüküm çıkardığı şer‘î kaynaklardan faydalanmakla birlikte onun genelde takip ettiği metot, hadisleri ihtiva ettikleri fıkhî hükümleri esas almak suretiyle bablara ayırmak, bu bablarda yer alan meseleleri Kur’an, hadis ve sahâbe fetvalarına dayandırmaktır.
İmam ı Buhari Hz.'nin önemli eserleri :
Câmi-us-Sahih (Sahîh-i Buhârî)
Et Tarih el Kebir (et Tarih es Sağir)
Tarih-ul-Evsat
Es Sulasiyat
El Edeb el Müfred
Raf'ul-Yedeyn fi's-Salah
Et-Tarih fi Marifeti Ruvât-ül-Hadis
Et-Tevârih-ul-Ensab
Kitâbu Duafâü's-Sagîr
Kitâbu'l Künâ
Kitâbu'l-Kiraati Halfe'l-imam
Halku'l-Ef'ali'l-ibâd ve'r-Redd Ale'l Cehmiyye
El-Akîde yahut et-Tevhîd.
İslâm Tarihi’nin en meşhur muhaddislerinden olan Buhârî Ramazan Bayramı gecesi 62 yaşında iken Semerkand’da vefât etti.
Velhasıl; vefatının senei devriyesinde İmamı Buhârî Hz hürmetle ve muhabbetle selamlıyor, minnetle ve rahmetle yâd ediyoruz. Böylesi kutup yıldızları gibi olan alimlerin hayatını örnek alıp o şekilde yaşamayı Rabbim tüm müslümanlara nasip eylesin inşaallah! (,الفاتحه)
Selam ve dua ile...
Av. Mustafa TAŞBAŞI
Araştırmacı Yazar